Hürriyet (Özgürlük)
Kavramı Üzerine
Hürriyet kavramı ile ilgili bir çok tanım yapılmıştır. Fakat hiçbiri bu kavramı tam örtecek ve dolduracak bir içeriğe sahip değildir. Hürriyet ile ilgili tanım yapmaya çalışmak yerine onu çeşitli yönleriyle ele alarak anlamaya çalışmak daha doğru olacaktır.
Demokratik toplumlarda hürriyetler; negatif statü hakları, pozitif statü hakları ve aktif statü hakları olmak üzere 3 kategoriye ayrılır. Negatif statü hakları, bireyin devlet tarafından dokunulamaz, ihlal edilemez, karışılamaz hakları olarak tanımlanabilir. Pozitif statü hakları ise, devletin bireye karşı yapmak zorunda olduğu hizmetleri; bireyin devletten olumlu bir davranış ve yardım isteme olanaklarını ifade eder. Aktif statü hakları ise, çeşitli yollarla (siyasal ve medeni haklar vasıtasıyla) yurttaşa toplumun yönetiminde söz sahibi olabilmesi ve kararlara katılabilme yetkisini veren haklardır. Bu üç gruba dahil olan haklar, hürriyetin birbirleriyle sıkı sıkıya bağlı olan yönlerini oluşturur. Bunlar tek başlarına değil, hepsi bir arada bulunmalıdır. Bunlar olmazsa olmazlardır.
Hürriyetten söz edildiği zaman, eşitlikten de söz edilmelidir. Hürriyet eşitliği en azından eşitlik taleplerini peşinden getirir.
Hürriyet ve eşitlik eş kavramlar değildir. Kimi zaman biri oldukça geniş uygulanırken, diğeri dar kapsamda kalabilir. Örneğin çok özgür bir toplumda sınıflar ve sınıflar arası eşitliksizler olabilir. Önemli olan ikisini dengeli ve geniş uygulayabilmektir. Hürriyet “eşitlik” sağlanmadan, tam ve kusursuz olmayacaktır. Eşitlik hürriyetin ön koşulu ve onun tamamlayıcısıdır, olmazsa olmalıdır. Hukukun terazi dengesi gibi, eşitlik ve hürriyette demokrasinin dengeleridir.
(Ülkelere göre hürriyet kanunlarına bakarsak), İngiliz hürriyet kanunlarının tarihine ve genel özelliklerine bakarsak, bunların kişi hürriyetini genişletmeye çalışmaktan öte kralın yetkilerini sınırlamaya ve feodal beylere artı hürriyetler kazandırmaya çalıştığını görürüz (Magna Carta). Ancak İngiliz halkı ve aydınları, bu hürriyet haklarına genişletici yorum uygulamışlar, tarihselliğin taşıyıcılığına ekler yapmışlar ve ona yeni boyutlar yüklemişler (bu uğurda savaşımlar vermişler), yeni hürriyet hakları elde etmişlerdir.
Amerika ve Fransa’da bu temelden ve eklerden oldukça etkilenmişlerdir. Fakat Amerika’da hürriyet hakkı temelini, 13 kolonili zamanda kolonilerden biri olan Virjinya Anayasası ve onun baş kısmında yer alan Haklar Bildirgesi ( Bill of Rights) oluşturur. 1789 Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları bildirgesi, her ne kadar Amerika’daki bildirgeden daha sonra ve benzer içerikli bir bildirge de olsa, ondan daha büyük bir yankı uyandırmıştır. Çünkü o zaman Fransızca daha yaygın bir dil idi ve Fransız İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirgesi’nin üslubu daha güçlü, formülasyonu daha evrenseldi.
Fransız 1789 Bildirgesi, tamamen bireycidir. Bireyi adeta bir toz zerreciği gibi ayrı görür. Bu konseptle düşünen 18. yy. insanı, hürriyetleri yalnızca negatif statü hakları çevresinde düşünmüştür. Hürriyeti, devletin müdahale ve eylemlilik (faaliyet) alanlarının daralması olarak görmüştür. Ancak bu teori “de facto” olarak yani fiiliyatta pek mümkün olmamıştır.
19. yüzyılda pozitif haklar artık yaygın bir biçimde tanınmıştır. Devlete sosyal sorumluluk ilkesi yüklenmiş, ekonomik açıdan güçsüz durumda olanlara yardım etmesi gerekliliği zorunluluğu olduğu anlaşılmıştır.
Bu haklar 1. Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle birlikte, devletlerin anayasalarına girmiştir. Bu anayasalar, sosyal güvenlikten grev hakkına kadar bireyi ve toplumun güvenliğini, sağlığını ve hürriyetini koruyucu birçok hakkı güvence altına almıştır.
2. Dünya Savaşı’nın sona ermesiyle yeniden yapılan anaysalar, savaş öncesinin “hak ve hürriyet tanımaz” totaliter rejimlerine karşı demokrasi ve insan hakları kavramlarını ön plana çıkaran haklar konmuştur ki bu adeta hürriyet savaşı niteliğindedir.
Kamu hürriyetleri ve insan hakları babında, eğer ilgili devlet negatif statü haklarını (İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi’nde yer alması kaydıyla) ihlal eder, pozitif statü haklarını uygulamaz ya da aktif statü haklarını yok sayar ise; kabul edilen genel uygulama olan bireysel başvuru hakkını kullanarak, hak ihlalinin ortadan kaldırılması, bunun onarımı ve yinelenmesinin önlenmesi için İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi’ne başvurabilir. Çeşitli bürokratik ve yargısal geçilir ve ilgili devlet ile alakalı karar açıklanır. İşte bu da hürriyeti ve eşitliği koruyucu bir mekanizmadır, haktır, güvencedir.
Yalnızca İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi de değil; Angaryanın Kaldırılmasına İlişkin Sözleşme’den, Kadınların Siyasal Hakları’na İlişkin Sözleşme’ye kadar, pek çok yasal norm/sözleşme bulunmaktadır.
Artık günümüzde ekonomik haklar ile sosyal haklar birbirlerini tamamlayıcı niteliktedir, ki bu da hürriyet kavramıyla da bağdaştırılmıştır. Şöyle ki “Gerçek kişi hürriyetlerinin ekonomik güvenlik ve bağımsızlık olmadan sağlanamayacağı”, “Yoksul insanların özgür insanlar olamayacağı” anlayışı kabul görmüştür.
TEVFiK BiR / 16.Mart.2006
